دوست، همدم تنهایی هاى انسان، شریک غمها و شادی ها، بازوى‏ یارى‏ رسان در نیازمندی ها، تکیه‏ گاه انسان در مشکلات و گرفتاری ها ومشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام است.

از قدیم گفته‏ اند: هزار دوست کم است و یک دشمن بسیار.
دوست، همدم تنهاییهاى انسان، شریک غمها و شادیها، بازوى‏ یارى‏ رسان در نیازمندی ها، تکیه‏ گاه انسان در مشکلات و گرفتاریها ومشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام است.
بعضى از مردم، به خاطر خصلت هاى خودخواهانه یا توقعات بالا یاتنگ‏ نظرى یا سختگیرى یا دلایل دیگر، نمى ‏توانند براى خود، دوستى ‏برگزینند و از «تنهایى‏» درآیند. این به تعبیر حضرت امیر(ع) نوعى ‏ناتوانى و بى‏ دست و پایى است.
هم دوست‏ یافتن، «هنر» است، هم دوست نگه داشتن، هم ‏دوستی هاى تعطیل شده و به هم خورده را دوباره پیوندزدن و برقرارساختن. على(ع) مى‏ فرماید:
«اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان، و اعجز منه من ضیع من ظفربه منهم‏»; (۱) . نهج البلاغه – حکمت ۱۲
ناتوانترین مردم کسى است که از دوستیابى ناتوان باشد. ناتوانتر ازاو کسى است که دوستان یافته را از دست‏ بدهد و قدرت حفظ آنها رانداشته باشد.
تامل در اینکه چه خصلتها و برخوردها و روحیه ‏هایى سبب‏ مى ‏شود انسان، دوستان خود را از دست‏ بدهد و تنها بماند، یا آنکه ازآغاز، نتواند دوستى براى خویش بگیرد، ضرورى است.
سعدى گفته ‏است: «دوستى را که به عمرى فراچنگ آرند، نشاید که به یک دم بیازارند.».
همرنگ و هماهنگ
دوستان هر کس، مبناى قضاوت دیگران نسبت ‏به اخلاق و شخصیت و افکار او است. بعلاوه، تاثیرپذیرى انسان از دوستان، درسنین مختلف، چه کودکى، چه جوانى و چه حتى میانسالى، بسیاراست. از این‏رو دقت در گزینش «دوست موافق‏»، به سلامت اخلاقى ورفتارى انسان کمک مى ‏کند. به فرموده حضرت على(ع):
«الصاحب کالرقعه فاتخذه مشاکلا»; (۲)  شرح نهج ‏البلاغه، ج۲۰- ص ۳۰۹٫
دوست، همچون وصله جامه است، پس آن را هم‏شکل و هم‏سان‏با خودت برگزین.
ارتباط قلبى و درونى میان انسانها، به پیوندهاى اجتماعى وبیرونى مى ‏انجامد. روابط اجتماعى هم، در روحیات و اخلاق افراد، اثرمى ‏گذارد. بنابراین، آنان که به تعالى فکر و سلامت اخلاق و تهذیب‏ نفس و تکامل خصیت‏ خویش علاقه‏ مندند، ناگزیر باید در انتخاب‏ دوست، «معیارهاى مکتبى‏» را لحاظ کنند و به آنچه از دوست «مى‏ گیرند»،اهتمام ورزند. اینکه گفته‏ اند:
تو اول بگو با کیان زیستى.
پس آنگه بگویم که تو کیستى.
نشان‏ دهنده معیار «دوستان‏» در ارزیابى شخصیت‏ یک فرد است که‏ مردم نیز آن را در داوریها و ارزیابیهاى خویش به کار مى‏ گیرند.
این سخن زیباى حضرت رسول(ص)، خواندنى و شنیدنى است:
«مثل الجلیس الصالح مثل العطار، ان لم یعطک من عطره اصابک من ریحه ومثل الجلیس السوء مثل القین ان لم یحرق ثوبک اصابک من ریحه‏»; (۳) میزان الحکمه، ج‏۱۰، ص‏ ۳۶۸
مثل همنشین شایسته و خوب، مثل عطار است، که اگر از عطرخودش هم به تو ندهد، ولى از بوى خوش او به تو مى‏ رسد، و مثل‏ همنشین بد، همچون کوره‏ پز آهنگرى است که اگر لباس تو را هم(جرقه‏ هاى آتش کوره) نسوزاند، ولى بوى کوره به تو مى ‏رسد!
این همان سروده حکمت‏ آمیز سعدى است، در مورد گل‏خوشبوى در حمام، که در اثر همنشینى با گل، معطر مى‏ شود و از «کمال‏ همنشینى‏» بهره مى‏ برد، «و گرنه من همان خاکم که هستم! … .».
دوست شایسته
در منابع دینى، در اینکه «دوست‏ خوب‏» کیست؟ و با چه کسانى باید دوستى و مودت داشت و از معاشرت و همنشینى چه کسانى باید پرهیزکرد، و … احادیث ‏بسیارى است، با رهنمودهاى کاربردى و جالب.
در صدد بررسى و نقل این گونه احادیث نیستیم، اما در قلمرو بحث از آداب معاشرت با دوست و آیین دوستى، توجه به نکاتى که به‏ عنوان صفات دوست‏ خوب مطرح شده است، ضرورى است. همان ‏معیارها، حاوى دستورالعمل چگونگى معاشرت هم هست. به عنوان‏ نمونه به یکى از این روایات، اشاره مى‏کنیم.
امام حسن مجتبى(ع) در بستر بیمارى بود و پس از آن مسمومیت‏ که به شهادتش منجر شد، در دیدارى که جناده (از اصحاب وى) باحضرت داشت، امام چنین توصیه فرمود:
«اصحب من اذا صحبته زانک، واذا خدمته صانک و اذا اردت منه معونه‏اعانک و …»; (۴)  بحارالانوار، ج‏۴۴، ص‏۱۳۹٫
با کسى همنشینى و مصاحبت و دوستى کن که:
۱- هرگاه با او همنشین شدى، مایه آراستگى تو باشد،
۲- آنگاه که خدمتش کنى، تو را نگهبان باشد،
۳- هرگاه از او یارى خواستى، کمکت کند،
۴- اگر سخنى گفتى، تو را تصدیق کند،
۵- اگر (بر دشمن) حمله بردى، قدرت و صولت تو را بیفزاید،
۶- اگر دستت را به فضل و نیکى دراز کردى، او هم دست، پیش‏آورد،
۷- اگر در تو (و زندگیت) رخنه‏ اى پدید آمد، آن را برطرف سازد،
۸- اگر از تو نیکى دید، آن را در شمار و حساب آورد،
۹- اگر چیزى از او طلبیدى، عطا کند،
۱۰- و اگر تو ساکت‏ بودى (و چیزى نخواستى) او آغاز کند (ونیازت را برطرف سازد).
اینها اوصاف کسى است که شایسته رفاقت و دوستى از دیدگاه امام‏ مجتبى(ع) است. از اینها برمى ‏آید که آیین دوستى عبارت است از:
آراستن دوست،
یارى رساندن،
قدرشناس بودن،
تقویت کردن،
همکارى داشتن
و در راه دوست، فداکارى و خدمت کردن.
از سوى دیگر، اگر در سخنان ائمه از دوستى با بعضى نهى شده،آنها نیز به عنوان صاحبان «رفتار ناپسند» محسوب مى‏ شوند که در قلمروآیین دوستى نمى‏ گنجد، از قبیل:
عیبجویى، نابخردى، کینه ‏توزى،پرتوقعى، کم ‏ظرفیتى، بددهانى و بدزبانى، بى‏ تقوایى، لجاجت وستیزه‏ جویى، شوخی هاى بیجا و آزاردهنده، خودپسندى و بدرفتارى و از این دست‏ خصلتها و رفتارها. اینها، هم موجب کاهش دوستان وسستى دوستیها مى ‏گردد، و هم شیوه‏ هاى ناپسند در معاشرت با دوستان‏ است که باید از آنها پرهیز کرد.
دوستى حد ومرزى دارد که باید آن حریم حفظ و آن حق، ادا شود.امام صادق(ع) در سخن بلندى این حدود و حقوق را بیان فرموده ،مى‏ افزاید: مراعات این حدود، در هر کس بود (همه‏ اش یا مقدارى) اودوست است، و گرنه نسبت دوستى و صداقت‏ به او نده. این پنج نکته‏ عبارت است از:
اول: آنکه نهان و آشکار دوست، براى تو یکسان باشد.
دوم: آنکه زینت تو را زینت و آراستگى خودش ببیند و عیب ونقصان تو را عیب خویش بشمارد.
سوم: اگر به ریاست و ثروت و پست و مقامى رسید، این پست وپول، رفتار او را نسبت‏ به تو عوض نکند.
چهارم: اگر قدرت و توانگرى دارد، از آنچه دارد نسبت‏ به تو دریغ‏ و مضایقه نکند.
پنجم: (که جامع همه آنهاست) اینکه تو را در گرفتاریها، رها نکند وتنها نگذارد. (۵) میزان الحکمه، ج‏۵، ص‏۳۱۰٫
آرى … اینهاست آیین دوستى و برادرى دینى.
جلوه دوستى کامل و راستین، در مودت قلبى، حفظ حرمتها، مراعات حقوق، یارى در هنگام نیاز و مساعدت در وقت گرفتارى ‏است و بدون اینها ادعاى دوستى پذیرفته نیست.
امام على(ع) مى‏ فرماید: مردم، جز با امتحان و آزمایش شناخته‏  نم‏ی شوند. پس همسر و فرزندانت را در حال غیبت و نبودنت امتحان‏ کن، و دوستت را در مصیبت و گرفتارى، و خویشاوندان خود را هنگام ‏نیازمندى و تهیدستى … «و صدیقک فى مصیبتک.» (۶) همان، ص‏۳۱۳٫
دوست‏ بى ‏عیب؟!
واقعگرایى در همه مسایل، پسندیده است، از جمله در دوستیابى‏ و دوست‏گزینى.
بعضیها چنان آرمانى فکر مى‏ کنند که از واقعیتهاى ملموس و عینى ‏فاصله مى ‏گیرند و در عالم خیال و ذهن، سیر مى ‏کنند. «دوست‏ بى‏ عیب‏» ازاین گونه آرمانهاى دست‏نیافتنى است.
البته باید کوشید تا حد امکان و توان، در دوستیها سراغ افرادى ‏رفت که نقطه‏ ضعف کمترى داشته باشند و اگر بى ‏عیب باشند، چه‏ بهتر. ولى … آیا انسان بى ‏عیب (غیر از معصومین) مى ‏توان یافت؟ هرکس در موردى ممکن است نقصان و نقطه ‏ضعفى داشته باشد. همان‏طور که طالبان همسر ایده‏ آل و صد در صد بى ‏عیب و نقص، مجرد وبى ‏همسر مى ‏مانند، آنان هم که در پى دوست صد در صد بى ‏ضعف ‏باشند، تنها مى ‏مانند. این حقیقت، به عنوان توجه به یک واقعیت عینى‏ در کلام مولا على(ع) این گونه آمده است:
«من لم یواخ الا من لا عیب فیه قل صدیقه‏»; (۷) . ۷) همان، ج‏۱، ص‏۵۵٫
کسى که بخواهد جز با افراد بى‏عیب دوستى و برادرى نکند،دوستانش کم خواهند شد.
نکات دیگر ….
در باب دوستى، گوهرهاى فراوانى در گنجینه ‏هاى حدیثى ما نهفته‏ است که در این مختصر، مجال بسط سخن نیست. براى اینکه از آن ‏محتواهاى سودمند و کاربردى بى ‏بهره نباشیم، در اینجا فهرستى ازنکات دیگر که در آیین دوستى باید به کار بست، مى‏ آوریم که برگرفته‏ از احادیث این موضوع است:
از هر چیز، تازه ‏اش را انتخاب کن و از دوست، قدیم ى‏اش را.
از نشانه‏ هاى بزرگوارى انسان، حفظ دوستان قدیمى است.
بهترین دوستان، آنانند که در نصیحت و خیرخواهى،سازشکارى و مصانعه نمى ‏کنند، عیبهایتان را به شما مى‏ گویند، درکارهاى اخروى کمک‏ کار شمایند، شما را از گناهان باز مى ‏دارند، و ازلغزشهاى شما چشم مى‏ پوشند.
دوست‏ خود را خیلى عتاب و سرزنش نکنید که «کینه‏» مى ‏آورد.
بدترین دوستان، آنانند که دوستى آنان، شما را به تکلف و رنج وزحمت‏ بیندازد.
دوست واقعى کسى است که عیب دوست‏ خود را در نهان به‏ خودش بگوید، نه در آشکارا و نزد دیگران.
هرگاه با کسى دوست ‏شدید، از نامش، نام پدرش، نام قبیله وشهر و دیارش بپرسید، که این گونه کسب شناختها نشانه صدق دردوستى است.
هرگاه به دوستى علاقه و محبت داشتید، آن را ابراز کنید و به اوبگویید، که موجب افزایش محبت و علاقه‏ مندى مى‏ شود.
آنچه از دوست مى ‏رسد تحمل کنید، تحمل و بردبارى، عیبها رامى ‏پوشاند.
برادران و دوستانتان را نسبت ‏به هر خطا مؤاخذه و محاسبه‏ نکنید، که دوستانتان کاهش مى ‏یابند.
خداوند، تداوم دوستیها را دوست مى ‏دارد. پس بر دوستی هاى‏ خود، استمرار بخشید.
با کسانى که صرفا از روى طمع یا ترس یا تمایلات یا براى‏ خوردن و نوشیدن با شما دوست مى‏ شوند، دوستى نکنید. در پى یافتن ‏دوستان باتقوا باشید!
محبت و دوستى خود را بیجا و بى ‏مورد صرف نکنید، که این‏گونه دوستیها در معرض گسستن است.
پایان این بخش را حدیث جالبى از امیرالمؤمنین(ع) قرار مى ‏دهیم ‏که ما را به مراعات حقوق دوستان و برادران دینى فرا مى‏ خواند و از زیرپا گذاشتن حقوق آنان به بهانه دوستى و خودمانى بودن، نهى مى ‏کند.
على(ع) مى‏ فرماید: «حق برادر دینى خود را با اتکاء به رابطه‏ اى که میان تو و اواست، ضایع مکن، چرا که هرگز، کسى که حقش را ضایع و تباه کرده‏ اى، برادر تو نیست:
«لا تضیعن حق اخیک اتکالا على ما بینک و بینه، فانه لیس لک باخ من اضعت‏حقه.» (۸)  نهج ‏البلاغه، نامه ۳۱٫
قدر دوستیها و پیوندهاى عاطفى و دوستانه را بدانیم،
از دوستان صادق و وفادار و پاک و پرهیزکار، دست‏ برنداریم،
چراغ محبت را در دلهاى خویش، روشن و شعله ‏ور نگاه داریم،
از زخم زبان و کلمات تحقیرآمیز و برخورد دشمنى ‏برانگیز بادوستان برحذر باشیم،
«آیین دوستى‏» را بشناسیم و به کار بندیم.

پی نوشت:
اخلاق معاشرت جواد محدثی اسفند ۱۳۷۸